Vivekachudamani Shlokas 71 to 80

॥ श्रीमच्छङ्करभगवत्पादविरचितो विवेकचूडामणिः ॥

Shloka No 71

मूलश्लोक:

मोक्षस्य हेतु: प्रथमो निगद्यते वैराग्यमत्यंतमनित्यवस्तुषु ।

ततस्शमश्चापि दमस्तितिक्षा न्यास: प्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम् ॥७१॥

पदविभाग:

मोक्षस्य हेतु: प्रथम: निगद्यते वैराग्यम् अत्यंतम् अनित्यवस्तुषु 

तत: शम: च अपि   दम: तितिक्षा न्यास: प्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम् 

पदार्थ:

मोक्षस्य - मोक्षस्य

हेतु: - कारणम् 

प्रथम: - प्रथम: 

निगद्यते - कथ्यते

वैराग्यम् - वैराग्यम्

अत्यंतम् - अत्यन्तम्

अनित्यवस्तुषु - अनित्यवस्तुषु

तत: - अत:

 शम: - मनो निग्रह:    

दम: - बाह्येन्द्रियनिग्रह:

तितिक्षा -तितिक्षा

न्यास: - त्याग:

प्रसक्ताखिलकर्मणां  -प्रसक्त- अखिलकर्मणां

भृशम् -  भृशम्

अन्वय:

मोक्षस्य प्रथम: हेतु: अनित्यवस्तुषु अत्यंतम् वैराग्यम् निगद्यते ।

तत:  शम: च अपि   दम: तितिक्षा  प्रसक्त-अखिलकर्मणां भृशम् न्यास:  ।

तात्पर्यम्

मोक्षस्य प्रथम: हेतु: अनित्यवस्तुषु अत्यंतम् वैराग्यम् इति कथ्यते ।

तत: मनोनिग्रह: बाह्येन्द्रियनिग्रह: तितिक्षा  प्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम् 

न्यास: एव ।

व्याकरणम्

सन्धि:

प्रथम: + निगद्यते - विसर्गउकार:

शम: + च - विसर्गसकार:

च + अपि - सवर्णदीर्घसन्धि:

दम: + तितिक्षा - विसर्गसकार:

 

Shloka No 72

मूलश्लोक:

ततश्श्रुतिस्तन्मननं सतत्वध्यानं चिरं नित्यनिरंतरं मुने: ।

ततोsविकल्पं परमेत्य विद्वान् इहैव निर्वाणसुखं समृच्छति ॥ ७२॥

पदविभाग:

तत: श्रुति: तत् मननं सतत्वध्यानं चिरं नित्यनिरंतरं मुने: तत: अविकल्पं परम् एत्य विद्वान् इह एव निर्वाणसुखं समृच्छति 

पदार्थ:

 श्रुति: - अर्थत: गुरुमुखात्

मननं - मननम्

सतत्वध्यानं - परमार्थतत्वस्य धयानम्

चिरं - बहुकालम्

नित्यनिरंतरं - नित्यं निरन्तरम्

मुने: - मननशीलस्य

अविकल्पं - निर्विकल्पक समाधिं

परम् - श्रेष्ठम्

एत्य - प्राप्य

विद्वान्  - आत्मसाक्षात्कारवान्

निर्वाणसुखं - मुक्तिसौख्यम्

समृच्छति - निरर्गलम् अनुभवति

अन्वय:

तत: श्रुति: तत् मननं मुने: चिरं नित्यनिरंतरं सतत्वध्यानं  तत: अविकल्पं परम् (स्थानम्) एत्य विद्वान् इह एव निर्वाणसुखं समृच्छति

तात्पर्यम्

अनित्यवस्तुषु वैराग्यं प्राप्य गुरुमुखेन तत्त्वं श्रुत्वा  तत् मननं कृत्वा तस्य  चिरं नित्यनिरंतरं सतत्वध्यानं  कृत्वा तत: अविकल्पं परम् स्थानम् एत्य  आत्मसाक्षात्कारवान् इह एव मुक्तिसौख्यम् निरर्गलम् अनुभवति ।

व्याकरणम्

सन्धि:

तत:+  श्रुति: - विसर्गसकार:  

तत् + मननं - अनुनासिकासन्धि:

 तत: + अविकल्पं - विसर्गउकार: पूर्वरूपसन्धि:

इह + एव - वृद्धिसन्धि: 

Shloka No 73

मूलश्लोक:

यद्बोद्धव्यं तवेदानीमात्मानात्मविवेचनम् । 

तदुच्यते मया सम्यक्छ्रुत्वात्मन्यवधारय ॥ ७३॥

पदविभाग:

यत् बोद्धव्यं तव इदानीम् आत्मानात्मविवेचनम् 

तत् उच्यते मया सम्यक् श्रुत्वा आत्मनि अवधारय 

पदार्थ:

 बोद्धव्यं - ज्ञातव्यम्

इदानीम् - मोक्षहेतु-ज्ञानबोधात्प्राक्

आत्मानात्मविवेचनम् - आत्म-अनात्म-भेदज्ञान-अनुकूलव्यापार: 

उच्यते - कथ्यते

सम्यक् - सम्यक् 

श्रुत्वा - आकर्ण्य 

आत्मनि - मनसि

अवधारय - निश्चिनुहि

अन्वय:

तव इदानीं यत् बोद्धव्यं तत् आत्मानात्मविवेचनम् मया सम्यक् उच्यते । 

(तत् सम्यक्) श्रुत्वा आत्मनि अवधारय ।

तात्पर्यम्

तव मोक्षहेतु-ज्ञानबोधात्प्राक् यत् ज्ञातव्यं तत् आत्म-अनात्म-भेदज्ञान-अनुकूलव्यापार: मया सम्यक् उच्यते । तत् सम्यक् श्रुत्वा मनसि अवधारय ।

व्याकरणम्

सन्धि:

यत् + बोद्धव्यं - जश्त्वसन्धि:

तव + इदानीम् - गुणसन्धि:

 

तत् + उच्यते -जश्त्वसन्धि:

सम्यक् + श्रुत्वा - छत्वसन्धि:

आत्मनि + अवधारय  - यण्सन्धि:

इह + एव - वृद्धिसन्धि: 

Shloka No 74

मूलश्लोक:

मज्जास्थिमेद:पल-रक्तचर्म-त्वगाह्वयैर्धातुभिरेभिरन्वितम् ।

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकैरंगैरुपांगैरुपयुक्तमेतत् ॥ ७૪॥

अहं ममेति प्रथितं शरीरं मोहास्पदं स्थूलमितीर्यते बुधै: ।

पदविभाग:

मज्जा अस्थि मेद: पल-रक्तचर्म-त्वगाह्वयै:

धातुभि: एभि: अन्वितम् 

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकै:

अङ्गै: उपांगै: उपयुक्तम् एतत् 

अहं मम इति प्रथितं शरीरं मोहास्पदं स्थूलम् इति ईर्यते बुधै: 

पदार्थ:

 मज्जा - मज्जा

अस्थि - अस्थि

मेद: - मेद:

पल-रक्तचर्म-त्वगाह्वयै:- माम्स-रक्त-स्थूलावरणं -सूक्ष्मावरणं-कथितै:

धातुभि: -सप्तभि: धातुभि:

अन्वितम् - युक्तम्

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकै:- पाद-ऊरु-वक्ष-हस्त-पृष्ठ-शिरोभि:

अङ्गै: -अङ्गै:

उपांगै: - उप-अङ्गै:

उपयुक्तम् - सहितम्

अहं - अहं

मम - मम

 प्रथितं - कथितम् 

शरीरं - देह:

मोहास्पदं - आत्मत्व-भ्रमस्य विषय: स्थूलम् -स्थूलम्

ईर्यते - कथ्यते

बुधै: - बुद्धिमद्भि:

अन्वय:

मज्जा -अस्थि-मेद: पल-रक्तचर्म-त्वक् -आह्वयै: एभि: धातुभि:  अन्वितं

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकै: अङ्गै: उपांगै: उपयुक्तम् अहं मम इति प्रथितं 

मोहास्पदं एतत् शरीरं स्थूलम् इति बुधै: ईर्यते ।

तात्पर्यम्

आस्मिन् श्लोके भगवान् श्रीआदिशङ्कराचार्य: स्थूलशरीरस्य निर्वचनं वदति । मज्जा -अस्थि-मेद: माम्स-रक्तचर्म-त्वक् -आह्वयै: एभि: सप्तधातुभि:  अन्वितं

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकै: अङ्गै: उप-अङ्गै: उपयुक्तम् अहं मम इति प्रथितं मोह-आस्पदं एतत् शरीरं स्थूलम्  इति बुधै: कथ्यते ।

व्याकरणम्

सन्धि:

 पल-रक्तचर्म-त्वगाह्वयै: +धातुभि: - विसर्गरेफ:

धातुभि: + एभि: - विसर्गरेफ:

एभि: अन्वितम् - विसर्गरेफ:

पादोरुवक्षो-भुजपृष्ठ-मस्तकै: +अङ्गै: - विसर्गरेफ:

अङ्गै: + उपांगै:- विसर्गरेफ:

उपाङंगै: + उपयुक्तम् - विसर्गरेफ:

 मम + इति - गुणसन्धि:

 इति + ईर्यते - सवर्णदीर्घसन्धि:

Shloka No 75

मूलश्लोक:

नभोनभस्वद्दहनांबुभूमय: सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति तानि ॥७५॥

परस्परांशैर्मिलितानि भूत्वा स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतव: ।।

पदविभाग:

नभ:-नभस्वत्-दहन-अंबु-भूमय: सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति तानि 

परस्परांशै:  मिलितानि भूत्वा स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतव: 

पदार्थ:

 नभ:-नभस्वत्-दहन-अंबु-भूमय: - आकाश:-मरुत्-अग्नि:-जलम्-पृथिवी सूक्ष्माणि -  सूक्ष्माणि

भूतानि-पञ्चभूतानि

भवन्ति - सन्ति 

परस्परांशै: -परस्पर-अंशै:  

मिलितानि - योजयन्ति

भूत्वा -  भूत्वा

स्थूलानि -

गगनादि-शब्द-व्यवहारार्हाणि स्थूलशरीरहेतव: - स्थूलशरीरहेतव: 

अन्वय:

नभ:-नभस्वत्-दहन-अंबु-भूमय: सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति । तानि 

परस्परांशै:  मिलितानि भूत्वा स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतव: (भवन्ति)

तात्पर्यम्

आकाश:-मरुत्-अग्नि:-जलम्-पृथिवी सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति । तानि 

परस्पर-अंशै:  मिलितानि पञ्चीकरणं भूत्वा स्थूलानि च स्थूलशरीरहेतव: च भवन्ति । अस्मिन् विषये अधिकविवरणं नवाशीति: (८९) श्लोके भविष्यति । 

व्याकरणम्

सन्धि:

 

परस्परांशै: +  मिलितानि - विसर्गरेफ:

Shloka No 76

मूलश्लोक:

मात्रास्तदीया विषया भवन्ति शब्दादय: पंच सुखाय भोक्तु: ॥७६॥

पदविभाग:

मात्रा: तदीया: विषया: भवन्ति शब्दादय: पंच सुखाय भोक्तु: 

पदार्थ:

 मात्रा: - मात्रा:

तदीया: - आकाशादिभूतसम्बन्धिन्य: विषया: - विषया:

भवन्ति - सन्ति

शब्दादय:-शब्दादय:

 पंच -पञ्च

सुखाय - अनित्यसुखाय

भोक्तु: - संसारिण: जीवस्य

अन्वय:

 तदीया: मात्रा:  शब्दादय: पञ्च विषया: भोक्तु: सुखाय भवन्ति ।

तात्पर्यम्

आकाशादिभूतसम्बन्धिन्य: मात्रा:  शब्दादय: पञ्च विषया: भोक्तु: अनित्यसुखाय भवन्ति ।

व्याकरणम्

सन्धि:

 

मात्रा: + तदीया: - विसर्गसकार:

तदीया: + विषया: - विसर्गलोप:

विषया: + भवन्ति -  विसर्गलोप:

Shloka No 77

मूलश्लोक:

य एषु मूढा विषयेषु बद्धा रागोरुपाशेन सुदुर्दमेन ।

आयान्ति निर्यान्त्यध ऊर्ध्वमुच्चै: स्वकर्मदूतेन जवेन नीता: ॥७७॥

पदविभाग:

ये एषु मूढा: विषयेषु बद्धा: रागोरुपाशेन सुदुर्दमेन 

आयान्ति निर्यान्ति अध: ऊर्ध्वम् उच्चै: स्वकर्मदूतेन जवेन नीता: 

पदार्थ:

 मूढा: - विवेकशून्या: 

विषयेषु - शब्दादिषु 

बद्धा: - युक्ता:

रागोरुपाशेन - राग-उरु-पाशेन

सुदुर्दमेन - अतिदु:खेन दमयितुं शक्येन

आयान्ति - आगच्छन्ति

निर्यान्ति - गच्छन्ति

अध: - क्षीणस्थानम्

ऊर्ध्वम् - श्रेष्ठम् 

उच्चै: - उच्चै: 

स्वकर्मदूतेन - स्वकर्मदूतेन

जवेन - वेगेन

नीता: - नीता: 

अन्वय:

 ये एषु  विषयेषु मूढा: सुदुर्दमेन रागोरुपाशेन बद्धा:  (ते) स्वकर्नदूतेन

अध: ऊर्ध्वम् उच्चै:  जवेन नीता: आयान्ति निर्यान्ति (च) ।

तात्पर्यम्

ये विवेकशून्या: एषु  शब्दादिषु  अतिदु:खेन दमयितुं शक्येन 

राग-दृढ-पाशेन बद्धा:  ते स्वकर्मदूतेन अध: ऊर्ध्वम् उच्चै:  वेगेन नीता: आयान्ति निर्यान्ति च ।

व्याकरणम्

सन्धि:

 

ये + एषु - यान्तवान्तादेशसन्धि: 

मूढा: + विषयेषु  - विसर्गलोप: 

बद्धा: +रागोरुपाशेन  - विसर्गलोप: 

 निर्यान्ति + अध: - यण्सन्धि:

Shloka No 78

मूलश्लोक:

शब्दादिभि: पंचभिरेव पंच पंचत्वमापु: स्वगुणेन बद्धा: ।

कुरंगमातंगपतंगमीनभृंगा नर: पंचभिरंचित: किम् ॥७८॥

पदविभाग:

शब्दादिभि: पंचभि: एव पंच पंचत्वम् आपु: स्वगुणेन बद्धा: 

कुरंगमातंगपतंगमीनभृंगा: नर: पंचभि: अंचित: किम् 

पदार्थ:

 शब्दादिभि: - शब्द-आदिभि:

पंचभि: -पंचभि: 

पंच - पञ्च

पंचत्वम् - मृत्युहेतुत्वम्

आपु: - प्राप्नुवन्त: 

स्वगुणेन -  स्वगुणेन

बद्धा: - बद्धा:

कुरंगमातंगपतंगमीनभृंगा: -

हरिण:-गज:-शलभ:-मत्स्य:-भ्रमरा:

नर: - मनुष्य:

पंचभि: - पञ्चभि:

अंचित: -  युक्त:

अन्वय:

पंचभि: शब्दादिभि: स्वगुणेन एव बद्धा: पंच (प्राणिन:) कुरंग-मातंग-पतंग-मीन-भृंगा: पंचत्वम् आपु:  । पंचभि: अंचित: नर: किम् (भविष्यति) ?

तात्पर्यम्

पंचभि: शब्दादिभि: स्वगुणेन एव बद्धा: पंच प्राणिन: हरिण:-गज:-शलभ:-मत्स्य:-भ्रमरा: मरणत्वम्  प्राप्नुवन्ति । पंचभि: युक्त: नर: अपि मरणत्वम् एव प्राप्नोति । अत्र सन्देह: नास्ति इति आचार्य: वदति ।

व्याकरणम्

सन्धि:

 

पंचभि: + एव - विसर्गरेफ:

कुरंगमातंगपतंगमीनभृंगा: + नर:- विसर्गलोप: 

पंचभि: + अंचित:- विसर्गरेफ:   

Shloka No 79

मूलश्लोक:

दोषेण तीव्रो विषय: कृष्णसर्पविषादपि ।

विषं निहन्ति भोक्तारं द्रष्टारं चक्षुषाप्ययम् ॥७९॥

पदविभाग:

दोषेण तीव्र: विषय: कृष्णसर्पविषात् अपि विषं निहन्ति भोक्तारं द्रष्टारं चक्षुषा अपि अयम् 

पदार्थ:

दोषेण -  दोषेण

तीव्र: - तीक्ष्ण:

विषय: -रूपादि: विषया:

कृष्णसर्पविषात् - कृष्णसर्प-विषात्

विषं - विषम्

निहन्ति - हन्ति

भोक्तारं - विषयभोक्तारम्

द्रष्टारं - द्रष्टारम्

चक्षुषा - नेत्रेण

अन्वय:

विषय: कृष्णसर्पविषात् अपि दोषेण तीव्र: विषं  भोक्तारं निहन्ति ।

अयं (विषय:) चक्षुषा द्रष्टारं  अपि (निहन्ति) ।

तात्पर्यम्

विषय: कृष्णसर्पविषात् अपि दोषेण तीक्ष्ण: । विषं  भोक्तारं निहन्ति ।

 परन्तु अयं विषय: चक्षुषा द्रष्टारं  अपि निहन्ति।

व्याकरणम्

सन्धि:

 

तीव्र: + विषय: - विसर्गउकार:

कृष्णसर्पविषात् + अपि - जश्त्वसन्धि:

चक्षुषा + अपि - सवर्णदीर्घसन्धि:

 अपि + अयम् - यण्सन्धि;

Shloka No 80

मूलश्लोक:

विषयाशामहापाशाद्यो विमुक्त: सुदुस्त्यजात् ।

स एव कल्पते मुक्त्यै नान्य: षट्छास्त्रवेद्यपि ॥८०॥

पदविभाग:

विषयाशामहापाशात् य: विमुक्त: सुदुस्त्यजात् स: एव कल्पते मुक्त्यै न अन्य: षट्छास्त्रवेदि अपि 

पदार्थ:

विषयाशामहापाशात्  - विषय-आशा- महापाशात्

य: - य: पुरुष: 

विमुक्त: - विशेषेण मुक्त:

सुदुस्त्यजात् - चिरकालादभ्यस्तत्वेन स: - स: पुरुष:

कल्पते - समर्थ: भवति  

मुक्त्यै -  मुक्त्यै

अन्य: - इतर:

षट्छास्त्रवेदी -षट्-शास्त्रवेदी

अन्वय:

य: सुदुस्त्यजात् विषयाशामहापाशात् विमुक्त: स: एव  मुक्त्यै कल्पते ।

 षट्छास्त्रवेदी अपि न अन्य: ( मुक्त्यै कल्पते )।

तात्पर्यम्

य: पुरुष: सुदुस्त्यजात् विषय-आशा-महापाशात् विमुक्त: स: एव  मुक्त्यै समर्थ: भवति । षट्छास्त्रवेदी अपि न अन्य:  मुक्त्यै कल्पते ।

व्याकरणम्

सन्धि:

 

विषयाशामहापाशात् + य: - जश्त्वसन्धि:

य: + विमुक्त: - विसर्गउकार:

 स: + एव - विसर्गलोप:

 न + अन्य: - सवर्णदीर्घसन्धि:

 षट्छास्त्रवेदी + अपि - यण्सन्धि:

नमो नम: श्रीगुरुपादुकाभ्याम् ।

~ शरवण:

03.10.2020