॥ श्रीमच्छङ्करभगवत्पादविरचितो विवेकचूडामणिः ॥
मूलश्लोक:
बाह्येन्द्रियै: स्थूलपदार्थसेवां स्रक्चन्दनस्त्र्यादिविचित्ररूपाम् ।
करोति जीव: स्वयमेतदात्मना तस्मात् प्रशस्तिर्वपुषोस्य
जागरे ॥९१॥
पदविभाग:
बाह्येन्द्रियै: स्थूलपदार्थसेवां स्रक्चन्दनस्त्र्यादि विचित्ररूपाम्
करोति जीव: स्वयम् एतत् आत्मना तस्मात् प्रशस्ति: वपुष:
अस्य जागरे
पदार्थ:
बाह्येन्द्रियै: - त्वग्घ्राणचक्षुरादिभि: स्थूलपदार्थसेवां
-स्थूल-पदार्थ-सेवां
स्रक्चन्दनस्त्र्यादि - स्रक्-चन्दन-स्त्री- आदि
विचित्ररूपाम् - विचित्ररूपाम्
करोति - करोति
जीव: - प्रत्यगात्मा
स्वयम् - स्वयम्
आत्मना - आत्मना
प्रशस्ति: -प्रशस्ति:
वपुष: - देहाय
जागरे - जाग्रदवस्थायाम्
अन्वय:
जीव: स्वयम् एतत् आत्मना बाह्येन्द्रियै: स्रक्चन्दनस्त्र्यादि विचित्ररूपाम्
स्थूलपदार्थसेवां करोति । तस्मात् अस्य वपुष: जागरे प्रशस्ति: ।
तात्पर्यम्
प्रत्यगात्मा स्वयम् एतत् आत्मना बाह्येन्द्रियै: स्रक्-चन्दन-स्त्र्यादि
विचित्ररूपाम् स्थूलपदार्थसेवां करोति । तस्मात् अस्य देहस्य जाग्रदवस्थायाम् प्रशस्ति: भवति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
एतत् + आत्मना - जश्त्वसन्धि:
प्रशस्ति: + वपुष: - विसर्गरेफ:
वपुष: + अस्य - विसर्गउकार: पूर्वरूपसन्धि:
मूलश्लोक:
सर्वोपि बाह्य:संस्कार: पुरुषस्य यदाश्रय: ।
विद्धि देहमिदं स्थूलं गृहवद्गृहमेधिन: ॥ ९२॥
पदविभाग:
सर्व: अपि बाह्य:संस्कार: पुरुषस्य यद् आश्रय: विद्धि देहम्
इदं स्थूलं गृहवद् गृहमेधिन:
पदार्थ:
सर्व: - सर्व:
बाह्य:संस्कार: -जन्मजरामरनब-स्थौल्यवाल्यादि:
पुरुषस्य - जीवस्य
आश्रय: - आश्रय:
विद्धि - जानीहि
देहम् - शरीरम्
स्थूलं - स्थूलम्
गृहवद्
- सदनवत्
गृहमेधिन:
- कुटयम्बिन:
अन्वय:
यद् आश्रय: पुरुषस्य सर्व: अपि जन्मजरामरनब-स्थौल्यवाल्यादि: इदं स्थूलं देहं गृहमेधिन: गृहवत् विद्धि।
तात्पर्यम्
यद् आश्रय: जीवस्य सर्व: अपि बाह्य:संस्कार: इदं स्थूलं देहं गृहमेधिन: गृहवत् जानीहि।
व्याकरणम्
सन्धि:
सर्व: + अपि - विसर्गउकार:
यद् + आश्रय: -
जश्त्वसन्धि:
गृहवद् + गृहमेधिन: - जश्त्वसन्धि:
मूलश्लोक:
स्थूलस्य संभवजरामरणानि धर्मा: स्थौल्यादयो बहुविधा:
शिशुताद्यवस्था: ।
वर्णाश्रमादिनियमा बहुधामया: स्यु: पूजावमानबहुमानमुखा
विशेषा: ॥९३॥
पदविभाग:
स्थूलस्य संभवजरामरणानि धर्मा: स्थौल्यादय: बहुविधा:
शिशुताद्यवस्था: वर्णाश्रमादिनियमा: बहुधामया:
स्यु: पूजा-अवमानबहुमानमुखा: विशेषा:
पदार्थ:
स्थूलस्य - स्थूलदेहस्य
संभवजरामरणानि - उत्पत्ति:-वार्धधक्यं-मृति:
धर्मा: - धर्मा:
स्थौल्यादय: - स्थौल्यादय:
बहुविधा: - बह्व्य: विधा:
शिशुताद्यवस्था: -शिशुता- आदि -अवस्था
वर्णाश्रमादिनियमा: -वर्णादि-आश्रमादि-नियमा:
बहुधामया: - ज्वरशिरोवेदनाप्रभृतय:
पूजा-अवमानबहुमानमुखा: -पूजा-अवमान-बहुमान-मुखा:
विशेषा: -विशेषा:
अन्वय:
स्थूलस्य संभवजरामरणानि बहुविधा: स्थौल्यादय: धर्मा:
शिशुताद्यवस्था: वर्णाश्रमादिनियमा:
बहुधामया: पूजा-अवमान-बहुमान-मुखा: विशेषा: स्यु: ।
तात्पर्यम्
स्थूलस्य उत्पत्ति:-वार्धधक्यं-मृति: बहुविधा: स्थौल्यादय:
धर्मा: शिशुता-आदि-अवस्था: ब्राह्मणत्व-क्षत्रियत्व-विट्त्व-शूद्रत्वादि
वर्णा: ब्रह्मचर्यादि आश्रमनियमा: बहुधामया: पूजा-अवमानबहुमानमुखा: विशेषा: स्यु:
।
व्याकरणम्
सन्धि:
स्थौल्यादय: + बहुविधा: - विसर्गउकार:
वर्णाश्रमादिनियमा:+ बहुधामया:-
विसर्गलोप:
पूजा-अवमानबहुमानमुखा: + विशेषा: - विसर्गलोप:
मूलश्लोक:
बुद्धीन्द्रियाणि श्रवणं त्वगक्षि घ्राणं च जिह्वा
विषयावबोधनात् ।
वाक्पाणिपादा गुदमप्युपस्थं कर्मेन्द्रियाणि प्रवणानि
कर्मसु ॥९૪॥
पदविभाग:
बुद्धीन्द्रियाणि श्रवणं त्वक् अक्षि घ्राणं च जिह्वा विषयावबोधनात्
वाक् पाणि: पादौ गुदम् उपस्थं कर्मेन्द्रियाणि प्रवणानि
कर्मसु
पदार्थ:
बुद्धीन्द्रियाणि - ज्ञानेन्द्रियाणि
श्रवणं -
श्रवणं
त्वक् - त्वक्
अक्षि - नेत्रम्
घ्राणं -घ्राणं
जिह्वा - जिह्वा
विषयावबोधनात् - विषय-अवबोधनात्
वाक् - वाक्
पाणि: - हस्त:
पादौ -
पादौ
गुदम् -गुदम्
उपस्थं - उपस्थम्
कर्मेन्द्रियाणि - कर्मेन्द्रियाणि
प्रवणानि - व्यग्राणि
कर्मसु -
कर्मसु
अन्वय:
श्रवणं त्वक् अक्षि घ्राणं जिह्वा च विषयावबोधनात् बुद्धीन्द्रियाणि ( इति उच्यते) ।
वाक् पाणि: पादौ गुदम् उपस्थम् अपि कर्मसु प्रवणानि कर्मेन्द्रियाणि ( इति उच्यते) ।
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्री आदिशङ्कराचार्य: दशेन्द्रियाणां नामानि वदति । श्रवणं त्वक् अक्षि घ्राणं जिह्वा च विषय अवबोधनात् ज्ञानेनद्रियाणि इति उच्यते । वाक्
पाणि: पादौ गुदम् उपस्थम् अपि
कर्मसु
प्रवणानि कर्मेन्द्रियाणि इति उच्यते ।
व्याकरणम्
सन्धि:
त्वक्+अक्षि - जश्त्वसन्धि:
अपि+उपस्थम् - यण्सन्धि:
मूलश्लोक:
निगद्यतेsन्त:करणं मनो धीरहं
कृतिश्चित्तमिति स्ववृत्तिभि: ।
मनस्तु संकल्पविकल्पनादिभि: बुद्धि: पदार्थाध्यवसायधर्मत:
॥९५॥
अत्राभिमानादहमित्यहंकृति: स्वार्थानुसंधानगुणेन चित्तम्
॥९६॥
पदविभाग:
निगद्यते अन्त:करणं मन: धी: अहंकृति: चित्तम् इति स्ववृत्तिभि:
मन: तु संकल्पविकल्पनादिभि: बुद्धि: पदार्थाध्यवसायधर्मत:
अत्र अभिमानात् अहम् इति अहंकृति: स्वार्थानुसंधानगुणेन
चित्तम्
पदार्थ:
निगद्यते - कथ्यते
अन्त:करणं - अन्त:करणम्
मन: - मन:
धी: - धी:
अहंकृति: - अहङ्कार:
चित्तम् - चित्तम्
स्ववृत्तिभि: -
वक्ष्यमाणाभि:
मन: - मन:
संकल्पविकल्पनादिभि: -
संकल्प-विकल्पनादिभि:
बुद्धि: - बुद्धि:
पदार्थाध्यवसायधर्मत: - पदार्थ- निर्णय:-तद्रूपधर्मत:
अभिमानात् - अध्यासात्
अहंकृति: - अहङ्कार:
स्वार्थानुसंधानगुणेन - स्व-अर्थानुसंधानगुणेन
चित्तम्
- चित्तम्
अन्वय:
अन्त:करणं स्ववृत्तिभि: मन: धी: अहंकृति: चित्तम् इति निगद्यते
मन: तु संकल्पविकल्पनादिभि: (मन: इत्युच्यते) । पदार्थाध्यवसायधर्मत: बुद्धि: ( इत्युच्यते) । अत्र अहम् इति
अभिमानात् अहंकृति: ( इत्युच्यते)
स्वार्थानुसंधानगुणेन चित्तम् ( इत्युच्यते) ।
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्री आदिशङ्कराचार्य: अन्त:करणम् इति
शब्दस्य विवरणं ददाति । अन्त:करणं
स्ववृत्तिभि: मन: धी: अहंकृति: चित्तम् इति चतुर्धा निगद्यते ।संकल्पविकल्पनादिभि: मन: इत्युच्यते । पदार्थ-अध्यवसायधर्मत: बुद्धि: इत्युच्यते। अत्र अहम् इति अभिमानात् अहंकृति: ( अहंकार:) इत्युच्यते ।
स्व-अर्थ-अनुसंधानगुणेन चित्तम् इत्युच्यते ।
व्याकरणम्
सन्धि:
निगद्यते + अन्त:करणं - पूर्वरूपसन्धि:
मन: + धी: - विसर्गउकार:
धी:+ अहंकृति: - विसर्गरेफ:
मन: + तु - विसर्गसकार:
अत्र + अभिमानात् - सवर्णदीर्घसन्धि:
अभिमानात् + अहम् - जश्त्बसन्धि:
मूलश्लोक:
प्राणापानव्यानोदानसमाना भवत्यसौ प्राण: ।
स्वयमेव वृत्तिभेदात् विकृतेर्भेदात्सुवर्णसलिलमिव ॥९७॥
पदविभाग:
प्राणापानव्यानोदानसमाना: भवति असौ प्राण: स्वयम् एव
वृत्तिभेदात् विकृते: भेदात् सुवर्णसलिलम् इव
पदार्थ:
प्राणापानव्यानोदानसमाना: -
प्राण-अपान-व्यान-उदान-समाना:
प्राण: - प्राण:
स्वयम् -स्वयम्
वृत्तिभेदात् - प्राण-अपान-व्यान-उदान-समाना इति भेदात्
विकृते:भेदात् - विकृते:भेदात्॥
सुवर्णसलिलम् - सुवर्णसहितसलिलम्
अन्वय:
प्राणापानव्यानोदानसमाना: असौ प्राण: स्वयम् एव वृत्तिभेदात् विकृते: भेदात् सुवर्णसलिलम् इव भवति ।
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्री आदिशङ्कराचार्य: पञ्चप्राणा:
विषये विवरणं ददाति ।
प्राण-अपान-व्यान-उदान-समाना:
असौ
प्राण: स्वयम् एव वृत्तिभेदात् विकृते: भेदात् सुवर्णसहितसलिलम् इव भवति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
प्राणापानव्यानोदानसमाना: + भवति - विसर्गलोप:
भवति + असौ - यण्सन्धि:
विकृते: + भेदात् - विसर्गरेफ:
मूलश्लोक:
वागादिपंच श्रवणादिपंच प्राणादिपंचाभ्रमुखाणि पंच ।
बुद्ध्याद्यविद्यापि च कामकर्मणी पुर्यष्टकं
सूक्ष्मशरीरमाहु: ॥९८॥
पदविभाग:
वागादिपंच श्रवणादिपंच प्राणादिपंच अभ्रमुखाणि पंच
बुद्ध्यादि अविद्या अपि च कामकर्मणी पुर्यष्टकं सूक्ष्मशरीरम् आहु:
पदार्थ:
वागादिपंच - पंचकर्मेण्द्रियाणि
श्रवणादिपंच - पंचज्ञानेन्द्रियाणि
प्राणादिपंच - प्राणपञ्चकम् अभ्रमुखाणि पंच - आकाशादु
भूतपंचकम्
बुद्ध्यादि - अन्त:करणचतुष्टयम्
अविद्या - अध्यास:
कामकर्मणी - इच्छा, धर्माधर्माख्यम्
पुर्यष्टकं - पदार्थाष्टकम्
सूक्ष्मशरीरम् - सूक्ष्मशरीरम्
आहु: - वदन्ति
अन्वय:
वागादिपंच श्रवणादिपंच प्राणादिपंच अभ्रमुखाणि पंच
बुद्ध्यादि अविद्या अपि च कामकर्मणी पुर्यष्टकं सूक्ष्मशरीरम् आहु:
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्री आदिशङ्कराचार्य:
सूक्ष्मशरीरविषये विवरणं ददाति ।
पंचकर्मेण्द्रियाणि
पंचज्ञानेन्द्रियाणि प्राणपञ्चकम् आकाशादि भूतपंचकम्
अन्त:करणचतुष्टयम् इच्छा, धर्माधर्माख्यम्
पदार्थाष्टकम् सूक्ष्मशरीरम् इति वेदान्तिन: वदन्ति ।
व्याकरणम
सन्धि:
प्राणादिपंच + अभ्रमुखाणि - सवर्णदीर्घसन्धि:
बुद्ध्यादि + अविद्या - यण्सन्धि:
अविद्या + अपि -सवर्णदीर्घसन्धि:
मूलश्लोक:
इदं शरीरं श्रुणु सूक्ष्मसंज्ञितं लिङ्गं
त्वपञ्चीकृतभूतसम्भवम् ।
सवासनं कर्मफलानुभावकं ॥स्वाज्ञानतोsनादिरुपाधिरात्मन: ॥९९॥
पदविभाग:
इदं शरीरं श्रुणु सूक्ष्मसंज्ञितं लिङ्गं तु
अपञ्चीकृतभूतसम्भवम्
सवासनं कर्मफलानुभावकं स्वाज्ञानत: अनादि: उपाधि: आत्मन:
पदार्थ:
शरीरं - देह:
श्रुणु -
श्रुणु
सूक्ष्मसंज्ञितम् सूक्ष्मं इति संज्ञा
लिङ्गं - चिह्नम्
अपञ्चीकृतभूतसम्भवम् -
अपञ्चीकृत-भूतसम्भवम्
सवासनं - वासनसहितम्
कर्मफलानुभावकम् -
पूर्वजन्मकर्मफल-अनुभावकं
स्वाज्ञानत: - स्व-अज्ञानानात्
अनादि: - आदिरहित:
उपाधि: - उपाधि:
आत्मन: - आत्मन:
अन्वय:
श्रुणु !
सूक्ष्मसंज्ञितं अपञ्चीकृतभूतसम्भवम् इदं शरीरं तु लिङ्गं
(अस्ति) ।
सवासनं ,
कर्मफलानुभावकं
(च) । आत्मन: स्वाज्ञानत: अनादि: उपाधि: ( च) ।
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्री आदिशङ्कराचार्य:
सूक्ष्मशरीरविषये विवरणं ददाति । श्रुणु ! सूक्ष्ममिति कथितं अपञ्चीकृत-सूक्ष्मभूतै:
सम्भवम् तु इदं लिङ्गशरीरम् अस्ति। इदं लिङ्गशरीरं वासनासहितं
पूर्वजन्मकर्मफल-अनुभावकं च अस्ति। आत्मन: स्व-अज्ञानकारणेन अनादि: उपाधि: भवति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
तु +अपञ्चीकृतभूतसम्भवम् - यण्सन्धि:
स्वाज्ञानत: + अनादि: -
विसर्गउकार: पूर्वरूपसन्धि:
अनादि: + उपाधि: - विसर्गरेफ:
उपाधि: + आत्मन: - विसर्गरेफ:
मूलश्लोक:
स्वप्नो भवत्यस्य विभक्त्यवस्था स्वमात्रशेषेण विभाति यत्र
।
स्वप्ने तु बुद्धि: स्वयमेव जाग्र-त्कालीन-नानाविधवासनाभि:
॥
कर्त्रादिभावं प्रतिपद्य राजते यत्र स्वयंज्योतिरयं परात्मा
।100
पदविभाग:
स्वप्न: भवति अस्य विभक्त्यवस्था स्वमात्रशेषेण विभाति यत्र
स्वप्ने तु बुद्धि: स्वयम् एव
जाग्रत्-कालीन-नानाविधवासनाभि:
कर्त्रादिभावं प्रतिपद्य राजते यत्र स्वयंज्योति: अयं परात्मा
पदार्थ:
स्वप्न: - स्वप्न:
भवति - अस्ति
अस्य - सूक्ष्मशरिरस्य
विभक्त्यवस्था - भेदकावस्था स्वमात्रशेषेण -स्वमात्रस्य
शेषेण
विभाति - प्रकाशते
स्वप्ने -
स्वप्ने
बुद्धि: - अन्त:करणम्
स्वयम् - स्वयम् जाग्रत्-कालीन-नानाविधवासनाभि: -
जाग्रदवस्थायां जातै: बहुविधै: संस्कारै:
कर्त्रादिभावं - क्रियाकरणभावम्
प्रतिपद्य - प्राप्य
राजते - प्रकाशते
स्वयंज्योति: - स्वयंज्योति:
परात्मा - पर-आत्मा
अन्वय:
यत्र स्वमात्रस्य शेषेण विभाति अस्य विभक्त्यवस्था स्वप्न:
भवति । स्वप्ने तु बुद्धि: जाग्रत्-कालीन-नानाविधवासनाभि:
स्वयम् एव कर्त्रादिभावं प्रतिपद्य राजते । यत्र अयं परात्मा स्वयंज्योति: (भवति)
।
तात्पर्यम्
यत्र स्वमात्रशेषेण विभाति अस्य सूक्ष्मशरिरस्य
विभक्त्यवस्था स्वप्न: भवति । स्वप्ने तु अन्त:करणं जाग्रदवस्थायां जातै: बहुविधै:
संस्कारै: स्वयम् एव क्रियाकरणभावं प्राप्य राजते यत्र अयं परात्मा स्वयंज्योति: (भवति) ।
व्याकरणम्
सन्धि:
स्वप्न: + भवति -
विसर्गउकार:
भवति + अस्य - यण्सन्धि:
स्वयंज्योति:+ अयं - विसर्गरेफ:
मूलश्लोक:
धीमात्रकोपाधि-रशेषसाक्षी न लिप्यते तत्कृतकर्मलेपै: ।
यस्मादसंगस्तत एव कर्मभि: न लिप्यते किंचिदुपाधिना कृतै:
॥१०१॥
पदविभाग:
धीमात्रकोपाधि: अशेषसाक्षी न लिप्यते तत्कृत- कर्मलेपै:
यस्माद् असंग: तत एव कर्मभि: न लिप्यते किंचित् उपाधिना कृतै:
पदार्थ:
धीमात्रकोपाधि: - धीमात्रकम् उपाधि:
अशेषसाक्षी- सर्वसाक्षी
लिप्यते - सम्बन्ध: भवति
तत्कृत- कर्मलेपै: - तत्कृत- कर्मलेपै:
असंग: -असङ्ग:
कर्मभि: - कर्मभि:
लिप्यते - लिप्यते
उपाधिना - उपाधिना
कृतै: - कृतै:
अन्वय:
धीमात्रकोपाधि: अशेषसाक्षी (सन्) तत्कृत- कर्मलेपै: न लिप्यते । यस्मात् असंग:
तत: एव उपाधिना कृतै: कर्मभि:
किंचित्
न लिप्यते ।
तात्पर्यम्
यत्र अयं आत्मा स्वयंज्योति: (भवति) धीमात्रकोपाधि:
अशेषसाक्षी सन् तत्कृत- कर्मलेपै: न लिप्यते । यस्मात् असंग: तत: एव उपाधिना कृतै:
कर्मभि: किंचित् न लिप्यते ।
व्याकरणम्
सन्धि:
धीमात्रकोपाधि: + अशेषसाक्षी - विसर्गरेफ:
यस्मात् + असंग: - जश्त्वसन्धि:
असंग: + तत: - विसर्गसकार:
तत: + एव - विसर्गलोप:
किंचित् + उपाधिना - जश्त्वसन्धि:
मूलश्लोक:
सर्वव्यापृतिकरणं लिङ्गमिदं स्याच्चिदात्मन: पुंस: ।
वास्यादिकमिव तक्ष्ण: तेनैवात्मा भवत्यसङ्गोयम् ॥१०२॥
पदविभाग:
सर्वव्यापृतिकरणं लिङ्गम् इदं स्यात् चिदात्मन: पुंस:
वास्यादिकम् इव तक्ष्ण: तेन एव आत्मा भवति असङ्ग: अयम्
पदार्थ:
सर्वव्यापृतिकरणं - सकलव्यापारासाधारणकारणम्
लिङ्गम् - लिङ्गशरीरम्
स्यात् - भवेत्
चिदात्मन: - ज्ञानस्वरूपस्य
पुंस: - पुरुषस्यात्मन:
वास्यादिकम् - वास्यादिकम्
तक्ष्ण: - त्वष्टु:
आत्मा - आत्मा
भवति - भवति
असङ्ग: - सङ्गहीन:
अन्वय:
इदं लिङ्गम् चिदात्मन: पुंस: सर्वव्यापृतिकरणं स्यात्
।तक्ष्ण: वास्यादिकम् इव तेन एव अयम् आत्मा असंग: भवति ।
तात्पर्यम्
इदं लिङ्गशरीरं चिदात्मन: पुंस: सकलव्यापारासाधारणकारणं स्यात् ।तक्ष्ण:
वास्यादिकम् इव तेन एव अयम् आत्मा असंग: भवति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
स्यात् + चिदात्मन: -
श्चुत्वसन्धि:
तेन + एव - वृद्धिसन्धि:
एव + आत्मा - सवर्णदीर्घसन्धि:
भवति +
असंग:
- यण्सन्धि:
असङ्ग: + अयम् - विसर्गउकार:
मूलश्लोक:
अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्मा: सौगुण्यवैगुण्यवशाद्धि चक्षुष:
।
बाधिर्य-मूकात्व- मुखास्तथैव श्रोत्रादिधर्मा न तु
वेत्तुरात्मन: ॥१०३॥
पदविभाग:
अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्मा: सौगुण्यवैगुण्यवशात् हि चक्षुष:
बाधिर्य-मूकात्व- मुखा: तथा एव श्रोत्रादिधर्मा: न तु
वेत्तु: आत्मन:
पदार्थ:
अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्मा: -अन्धत्व-मन्दत्व-पटुत्व-धर्मा:
सौगुण्यवैगुण्यवशात् - सौगुण्य-वैगुण्य-वशात्
चक्षुष: - नेत्रस्य
बाधिर्य-मूकात्व- मुखा: - बाधिर्य-मूकात्व- मुखा:
श्रोत्रादिधर्मा: - श्रोत्रादिधर्मा:
वेत्तु: - वेत्तु:
आत्मन: - आत्मन:
अन्वय:
अन्धत्वमन्दत्वपटुत्वधर्मा: चक्षुष: सौगुण्यवैगुण्यवशात् हि ( प्रसिद्ध:) । तथा
एव बाधिर्य-मूकात्व- मुखा: श्रोत्रादिधर्मा: वेत्तु: आत्मन: तु न ( धर्मा; भवन्ति) ।
तात्पर्यम्
अन्धत्व-मन्दत्व-पटुत्व-धर्मा: चक्षुष: सौगुण्य-वैगुण्य-वशात् हि
( प्रसिद्ध:) । तथा एव बाधिर्य-मूकात्व- मुखा:
श्रोत्रादिधर्मा: वेत्तु: आत्मन: तु न (
धर्मा; भवन्ति) ।
व्याकरणम्
सन्धि:
सौगुण्यवैगुण्यवशाद् + हि
- पूर्वसवर्णसन्धि:
बाधिर्य-मूकात्व- मुखा: + तथा - विसर्गसकार:
तथा +
एव
- वृद्धिसन्धि:
श्रोत्रादिधर्मा: + न - विसर्गलोप:
वेत्तु: + आत्मन: -
विसर्गरेफ:
मूलश्लोक:
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनाद्युत्क्रमणादिका:
क्रिया: ।
प्राणादिकर्माणि वदन्ति तज्ज्ञा: प्राणस्य धर्मावशनापिपासे
॥ १०૪॥
पदविभाग:
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनादि
उत्क्रमणादिका: क्रिया:
प्राणादिकर्माणि वदन्ति तज्ज्ञा: प्राणस्य धर्मौ अशनापिपासे
पदार्थ:
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनादि -
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनादि
उत्क्रमणादिका: - उत्क्रमणादिका:
क्रिया: - कार्याणि
प्राणादि-कर्माणि - प्राणादि-कर्माणि
वदन्ति - कथयन्ति
तज्ज्ञा: - तज्ज्ञा:
प्राणस्य - प्राणस्य
धर्मौ - धर्मौ
अशनापिपासे - क्षुत् पिपासे
अन्वय:
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनादि
उत्क्रमणादिका: क्रिया:
प्राणादि-कर्माणि तज्ज्ञा: वदन्ति ।अशनापिपासे प्राणस्य धर्मौ ( एव)
तात्पर्यम्
अस्मिन् श्लोके भगवान् श्रीआदिसङ्कराचार्य: क्षुत्, पिपासा च प्राणस्यकर्माणि एव इति निरूपयति ।
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत् प्रस्पन्दनादि
उत्क्रमणादिका: क्रिया:
प्राणादि-कर्माणि तज्ज्ञा: वदन्ति ।अशनापिपासे प्राणस्य धर्मौ (एव)
व्याकरणम्
सन्धि:
उच्छ्वास-निश्वास-विजृंभण-क्षुत्
प्रस्पन्दनादि + उत्क्रमणादिका: - यण्सन्धि:
धर्मौ + अशनापिपासे -
यान्तवान्तादेशसन्धि:
मूलश्लोक:
अन्त:करणमेतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि ।
अहमित्यभिमानेन तिष्ठत्याभासतेजसा ॥ १०५॥
पदविभाग:
अन्त:करणम् एतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि
अहम् इति अभिमानेन तिष्ठति आभासतेजसा
पदार्थ:
अन्त:करणम् - मन:
चक्षुरादिषु - ज्ञानेन्द्रियेषु
वर्ष्मणि - स्थूलशरीरे
अहम् - अहम्
अभिमानेन - अज्ञानप्रयोज्येन
तिष्ठति -
तिष्ठति
आभासतेजसा - चित्प्रतिफलन-प्रयोज्य-तेजसा
अन्वय:
एतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि अन्त:करणम्
आभासतेजसा अहम् इति अभिमानेन तिष्ठति
तात्पर्यम्
एतेषु ज्ञानेन्द्रियेषु स्थूलशरीरे अन्त:करणम् आभासतेजसा
अज्ञानप्रयोज्येन तादात्म्यभिमानेन
तिष्ठति
।
व्याकरणम्
सन्धि:
इति + अभिमानेन -
यण्सन्धि:
तिष्ठति + आभासतेजसा - यण्सन्धि:
मूलश्लोक:
अहंकार: स विज्ञेय: कर्ता भोक्ताभिमान्ययम् ।
सत्वादिगुणयोगेनावस्थात्रितयमश्नुते ॥१०६॥
पदविभाग:
अहंकार: स: विज्ञेय: कर्ता भोक्ताभिमानि अयम् सत्वादिगुणयोगेन
अवस्थात्रितयम् अश्नुते
पदार्थ:
अहंकार: - अहमिति अभिमानम्
स: - स:
विज्ञेय: - ज्ञेय:
कर्ता - कर्ता
भोक्ता - भोक्ता
अभिमानी - अभिमानी
सत्वादिगुणयोगेन - सत्वरजतमोगुण-सम्बन्धेन
अवस्थात्रितयम् - अवस्थात्रयम्
अश्नुते
- प्राप्नोति
अन्वय:
स: अहंकार: विज्ञेय: । अयं कर्ता भोक्ता अभिमानी
सत्वादिगुणयोगेन अवस्थात्रितयम् अश्नुते ।
तात्पर्यम्
चित्प्रतिबिम्ब-विशिष्टमन्त:करणमेव अहमित्यभिमानेन
वर्तमानम् अहङ्कार: इति विज्ञेय: । अयं कर्ता भोक्ता अभिमानी
सत्वरजतमोगुण-सम्बन्धेन अवस्थात्रयम् प्राप्नोति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
स: + विज्ञेय: - विसर्गलोप:
भोक्ता + अभिमानि -
सवर्णदीर्घसन्धि:
अभिमानी + अयम् - यणसन्धि:
सत्वादिगुणयोगेन +अवस्थात्रितयम् -
सवर्णदीर्घसन्धि:
मूलश्लोक:
विषयाणामानुकूल्ये सुखी दु:खी विपर्यये ।
सुखं दु:खं च तद्धर्म: सदानन्दस्य नात्मन: ॥१०७॥
पदविभाग:
विषयाणाम् आनुकूल्ये सुखी दु:खी विपर्यये सुखं दु:खं च तत्
धर्म: सदानन्दस्य न आत्मन:
पदार्थ:
विषयाणाम् - शब्दादीनाम्
आनुकूल्ये - स्वकीय-इच्छानुसारेण
सुखी - सुखी
दु:खी - दु:खी
विपर्यये - प्रातिकूलये
सुखं - सुखम्
दु:खं - दु:खम्
तद्धर्म: - तत् - धर्म:
सदानन्दस्य - सदानन्दस्य
आत्मन: - आत्मन:
अन्वय:
विषयाणाम्
आनुकूल्ये
सुखी विपर्यये दु:खी । (अत:)
सुखं दु:खं च तत्-धर्म: सदानन्दस्य आत्मन: (धर्म:) न ।
तात्पर्यम्
शब्दानाम्
आनुकूल्ये
सुखी विपर्यये दु:खी । अत: सुखं
दु:खं च तत्-धर्म: सदानन्दस्य आत्मन: धर्म: नास्ति ।
मूलश्लोक:
आत्मार्थत्वेन हि प्रेयान् विषयो न स्वत: प्रिय: ।
स्वत एव हि सर्वेषां आत्मा प्रियतमो यत: ॥ १०८॥
पदविभाग:
आत्मार्थत्वेन हि प्रेयान् विषय: न स्वत: प्रिय: स्वत: एव हि
सर्वेषां आत्मा प्रियतम: यत:
पदार्थ:
आत्मार्थत्वेन - आत्म-प्रयोजनेन प्रेयान् - प्रेमविषय:
विषय: - शब्दादिविषय:
स्वत: - स्वत:
प्रिय: -प्रिय:
सर्वेषां - सकलप्राणिनाम्
आत्मा - आत्मा
प्रियतम: - प्रियतम:
अन्वय:
विषय: आत्मार्थत्वेन हि प्रेयान् स्वत: न प्रिय: । यत:
सर्वेषां आत्मा एव स्वत: प्रियतम: हि ।
तात्पर्यम्
शब्दादिविषय: आत्म-प्रयोजनेन हि प्रेयान् स्वत: न प्रिय: ।
यत: सर्वेषां प्राणिनाम् आत्मा एव स्वत: प्रियतम: हि ।
व्याकरणम्
सन्धि:
विषय: + न - विसर्गउकार:
स्वत: + एव - विसर्गलोप:
प्रियतम: + मत: - विसर्गउकार:
मूलश्लोक:
तत आत्मा सदानन्दो नास्य दु:खं कदाचन ।
यत्सुषुप्तौ निर्विषय आत्मानन्दोनुभूयते ।
श्रुति: प्रत्यक्षमैतिह्यं अनुमानं च जाग्रति ॥१०९॥
पदविभाग:
तत: आत्मा सदानन्द: न अस्य दु:खं कदाचन यत् सुषुप्तौ
निर्विषय आत्मानन्द: अनुभूयते श्रुति: प्रत्यक्षम्
ऐतिह्यं अनुमानं च जाग्रति
पदार्थ:
आत्मा -
आत्मा
सदानन्द: - सर्वदा आनन्दस्वरूप: दु:खं - दु:खम्
सुषुप्तौ - सुषुप्तौ अवस्थायाम्
निर्विषय: - विषयरहित:
आत्मानन्द: - स्वरूपानन्द:
अनुभूयते -अनुभूयते
श्रुति: -वेद:
प्रत्यक्षम् - सर्वजनसिद्धम्
ऐतिह्यं - अभियुक्तानां वचनम्
अनुमानं - अनुमानम्
जाग्रति - प्रमाणानि
अन्वय:
तत: आत्मा सदानन्द: । अस्य कदाचन न दु:खं (अस्ति) ।
सुषुप्तौ निर्विषय: आत्मानन्द: अनुभूयते । श्रुति:
प्रत्यक्षम् ऐतिह्यं अनुमानं च जाग्रति ।
तात्पर्यम्
यत: सर्वेषां प्राणिनाम्
आत्मा एव स्वत: प्रियतम: हि तत: आत्मा सदानन्द: ।
अस्य कदाचन दु:खं नास्ति । सुषुप्तौ निर्विषय:
आत्मानन्द: अनुभूयते । श्रुति: प्रत्यक्षम् ऐतिह्यं अनुमानं च प्रमाणानि ।
व्याकरणम्
सन्धि:
तत: + आत्मा - विसर्गलोप:
सदानन्द: + न - विसर्गउकार:
न + अस्य - सवर्णदीर्घसन्धि:
निर्विषय + आत्मानन्द: - विसर्गलोप:
आत्मानन्द: + अनुभूयते - विसर्गउकार:
मूलश्लोक:
अव्यक्तनाम्नी परमेशशक्ति: अनाद्यविद्या
त्रिगुणात्मिका परा ।
कार्यानुमेया सुधियैव माया यया जगत्सर्वमिदं प्रसूयते ॥ ११०॥
पदविभाग:
अव्यक्तनाम्नी परमेशशक्ति: अनाद्यविद्या
त्रिगुणात्मिका परा
कार्यानुमेया सुधिया एव माया यया जगत् सर्वम् इदं प्रसूयते
पदार्थ:
अव्यक्तनाम्नी - अव्यक्तम् इति नाम यस्या: सा
परमेशशक्ति: - परमेश्वरस्य शक्ति:
अनाद्यविद्या - आदिरहित: त्रिगुणात्मिका -
सत्त्वरजस्तमांसि गुणसम्युक्ता
परा - उत्कृष्टा
कार्यानुमेया - स्वकार्येभ्य: अनुमेया
सुधिया - शुद्धबुद्ध्या
माया - माया
जगत् - जगत्
सर्वम् - सकलम्
प्रसूयते - प्रसूयते
अन्वय:
इदं जगत् सर्वं यया प्रसूयते (सा) माया अव्यक्तनाम्नी
परमेशशक्ति: अनादि-अविद्या त्रिगुणात्मिका परा सुधिया एव
कार्यानुमेया ।
तात्पर्यम्
भगवान् श्रीआदिशङ्कराचार्य: अस्मिन्
श्लोकमारभ्य माया शब्दस्य निर्वचनम् वदति । इदं जगत् सर्वं यया प्रसूयते सा माया । सा
अव्यक्तनाम्नी परमेश्वरस्य शक्ति: अनादि-अविद्या सत्त्वरजस्तमांसि गुणसम्युक्ता
परा च अस्ति । सा सुधिया एव
कार्यानुमेया भवति ।
व्याकरणम्
सन्धि:
सुधिया + एव - वृद्धिसन्धि:
नमो नम: श्रीगुरुपादुकाभ्याम् ।
~ शरवण:
09842690555
17.01.2021
