Subhashitham 20.09.2017

।।मातृ देवो भव।।

पितुरप्यधिका माता   

गर्भधारणपोषणात्  ।

अतो हि त्रिषु लोकेषु 

नास्ति मातृसमो गुरुः॥

पदविभाग:

पितु: अपि अधिका माता गर्भ धारण पोषणात् अत: हि त्रिषु लोकेषु नास्ति मातृसम: गुरु:

प्रतिपदार्थ:

पितु: - तातत्

अधिका - अधिका

गर्भ - गर्भिणी

धारणपोषणात् - गर्भरक्षणात्

लोकेषु - जगत्सु

मातृसम: - अम्बायै समान

गुरु: - गुरु:

अन्वय:

गर्भधारणपोषनात् माता पितु: अपि अधिका मातृसम: गुरु: त्रिषु लोकेषु नास्ति |

तात्पर्यम्

 

गर्भ धारणं पोषणं च कृते मातु: स्थानं पितु: स्थानात् अधिकं भवति। अत: त्रिषु लोकेषु माता समान गुरु: नास्ति। माता एव प्रथम गुरु:| अत: वयं सर्वे अस्माकं मातरं नमस्कारं करिष्याम: |

Subhashitham 19.09.2017

सन्तोषस्त्रिषु कर्तव्यः कलत्रे भोजने धने l

त्रिषु चैव न कर्तव्यो अध्ययने जपदानयोः ||

पदविभागः  /  प्रतिपदार्थः

सन्तोषः - आनन्दः

त्रिषु  - त्रिषु

कर्तव्यः  - करणीयः

कलत्रे - भार्यायाम्

भोजने -  आहारे

धने - वित्ते

त्रिषु - एतस्मिन् त्रिषु विषये

च - अव्ययम्

एव - अव्ययम्

न - अव्ययम्

कर्तव्यः - तेन अवश्यं कृतं कार्यम्

अध्ययने - शिक्षणे

जप: - जप विषये 

दान:  - दान विषये

अन्वयः

कलत्रे भोजने धने त्रिषु (विषये) सन्तोषः कर्तव्यः।

अध्ययने जपे दाने च त्रिषु   (विषये) एव (सन्तोषः) न कर्तव्यः।

तात्पर्यम्

मनुष्य: सदा अनेक वस्तुनी इच्छति | अत: स: अनेक वस्तुनी प्राप्तवान् अपि स:  सनतोषं न अनुभुतवान् |पश्चात् स: अठति | एतत् सुभाषिते सुभाषितकार: के के विषये सन्तोषं कर्तव्यं   के के विषये सन्तोषं न  कर्तव्यं  इति उक्तवान्

मनुष्य: तस्य कलत्रं  भोजनं धनं विषये सन्तोषं कर्तव्यम् | अध्ययनं जपम् दानम् विषये सन्तोषं न करणीयम् |

सन्धिः

सन्तोषः+त्रिषु - विसर्गस्य सकारः

च + एव - वृद्धिसन्धिः

कर्तव्यः+अध्ययने - विसर्गःउकारः गुणसन्धिः

Subhashitham 18.09.2017

सत्यं माता पिता ज्ञानं धर्मो भ्राता दया सखी ।

शान्तिः पत्नी क्षमा पुत्रः षडमी मम बान्धवाः ॥ 

पदविभागः प्रतिपदार्थः

सत्यम् = सत्यम्

माता = अम्बा

पिता = तात:

ज्ञानम् = विद्या

धर्मः = धर्म:

भ्राता = अग्रजा

दया = करुणा

सखी = सखी

शान्तिः = शान्ति:

पत्नी = कलत्रम्

क्षमा = क्षमा

पुत्रः = सुत: 

अमी = अमी

षट् = षट्

मम = मम

बान्धवाः = बन्धु:

अन्वयः

सत्यम् माता ज्ञानं पिता धर्मो भ्राता दया सखी  शान्तिः पत्नीः  क्षमा पुत्रः (सन्ति) अमी षट् मम बान्धवाः |

तात्पर्यम्

एक महापुरुष: उक्तवान् - 

सत्यमेव मम माता |  ज्ञानमेव मम पिता |  धर्म: एव मम सहोदर: | दया गुण:  एव मम सखी  | शान्तिः गुण: एव मम कलत्रं  | क्षमा गुण: एव मम पुत्रः भवति | एते षट् मम बान्धवाः भवति |

Subhashitham 17.09.2017

तिलकं विप्र हस्तेन, मातृ हस्तेन भोजनम्।

पिण्डं पुत्र हस्तेन ,न भविष्यति पुनः पुनः ।।

पदविभाग: / प्रतिपदार्थ:

तिलकं - श्रेष्ठंअङ्गीकरणं 

विप्र: - पण्डित:

हस्तेन - करेण

मातृ - अम्बा

भोजनम् - भोजनम्

पिण्डम् - पिण्डम्

पुत्र: - सुत:

न भविष्यति - न प्राप्नोति

पुन: - अव्ययम्

अन्वय:

 विप्र हस्तेन तिलकं, मातृ हस्तेन भोजनम्, पुत्र हस्तेन पिण्डं पुनः पुनः न भविष्यति |

तात्पर्यम्

मनुष्य जन्म: बहु दुर्लभम् | भगवत् आशीर्वादेन वयं नर जन्मं प्राप्तवन्त: | अस्माकं जीवने विप्र हस्तेब श्रेष्टं अङ्गीकरणं माता हसतेन भोजनम् पुत्र हस्तेन पिण्डम् च बहु दुर्लभम् | एतत् भाग्यम् पुन: पुन: न भविष्यति इति सुभाषितकार: मनुष्यजन्मस्य महत्वम् उक्तवान् |

Subhashitham 15.09.2017

सुभाषितम्

शरिरं चैव वाचं बुद्धिन्द्रिय मनांसि च ।

नियम्य प्राञ्जलिः तिष्ठेत् वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥

पदविभागः  / प्रतिपदार्थः

शरीरं = देहम्

च = अव्ययम्

एव = एव

वाचं = वाणीं

बुद्धि= मतिः 

इन्द्रियम्= इन्द्रियम्

मनांसि = चेतस्

च = अव्ययम्

नियम्य = अनुसृत्य

प्राञ्जलिः = सहृदय

तिष्ठेत् =

वीक्षमाणः = पश्यन्

गुरोः = गुरोः

मुखम् = वदनं

अन्वयः 

शरीरं वाचं बुद्धीन्द्रियं मनांसि च प्राञ्जलिः  नियम्य एव तिष्ठेत् गुरोः मुखं वीक्षयमाणः।

तात्पर्यम्

एतस्मिन्  श्लोके अस्माभिः गुरवे सत्कारं करणीयम् इति उच्यते। प्रथमं अस्माभिः शरीरस्य वाण्याः च वशीकरणीयौ । तदानन्तरं  बुद्ध्याः , इन्द्रियाणां, मनसां च नियन्त्रणं करणीयम् । एते सर्वे कृत्वा गुरुं वीक्षमाणः नमस्कारः करणीयः। यदि वयं न कुर्मः तर्ही  विद्यां प्राप्तुम् एव कठिनं भवेत् ।

Bhaja Govindham Verses 1 - 5 With Anvaya

Bhaja Govindham Verses 1 - 5 With Anvaya

भज गोविन्दम्    Sloka ..1

भजगोविन्दम्  भजगोविन्दम्

भजगोविन्दम् मूढमते |

संप्राप्ते सन्निहिते काले

नहि नहि रक्षति डुकृञ्करणे || १

पदविभाग पदार्थ:

भज - पूजयतु 

गोविन्दम् - विष्णुम्

भज - पूजयतु

गोविन्दम् - विष्णुम्

भज - पूजयतु

गोविन्दम् - विष्णुम्

 मूढमते - मूढ

संप्राप्ते - अगत्य समये

सन्निहिते - समीपे

काल: - यमधर्मराजा

नहि नहि  - न

रक्षति - रक्षयति 

डुकृञ्करणे -  डुकृञ्करणे पदम्

अन्वय:

हे मूढमते !  गोविन्दम् भज ! 

गोविन्दम् भज ! गोविन्दम् भज !

काले सन्निहिते संप्राप्ते डुकृञ्करणे नहि नहि रक्षति |

तात्पर्यम्

श्री श्री शङ्कर भगवत्र्पादा: भज गोविन्दम् विरचितवान् | स: यथा काशी नगरे स्वस्य शिश्यै: सह गतवान् तथा स: एक ब्राह्मण: _डुकृञ्करणे_ पदम् कण्ठपाठार्थं कृतवान् स्म | तत् द्रुष्ट्वा सङ्कर:  भज गोविन्दम् श्लोकम् रचयितवान् स्म | एतत् ३१ श्लोक: सन्ति | प्रति दिनं एक श्लोकम् अन्वयं कर्तुम् प्रयत्नम् करोमि |

प्रथम श्लोके सङ्कर इति   उक्तवान -

हे मूढ ! गोविन्दम् पूजयतु | गोविन्दम् पूजयतु | यमधर्मराजा अगत्य समये डुकृञ्करणे पद: त्वाम् न रक्षति | अत: संसकृत व्याहरणे कालविरयं त्यक्तवा गोविन्दं चरणौ शरणम् कुरु |

भज गोविन्दम्      Sloka ..2

मूढ जहीहि धनागमतृष्णां

कुरु सद्बुद्धिं मनसि वितृष्णाम् |

यल्लभसे निजकर्मोपात्तं 

वित्तं तेन विनोतय चित्तम् ||

पदविभाग: पदार्थ:

मूढ - मूढ 

जहीहि - त्यज

धनागमतृष्णां - धन विषये आशा

कुरु - कार्यं कुरु

 सद्बुद्धिं - बुद्धि:

सुमनसि - मनसि

वितृष्णाम् - आशारहित

यत् - यत्

लभसे - लभ्यते 

 निजकर्मोपात्तं - स्वस्य पुण्येन लभ्यते

वित्तं - धनं

तेन - तेन

विनोतय - सनतोषं कुरु

चित्तम् - मनस्

अन्वय:

हे मूढ ! धनागमतृष्णां जहीहि | मनसि वितृष्णाम् सद्बुद्धिं कुरु |

निजकर्मोपात्तम् यत् वित्तं लभसे तेन चित्तं विनोदय | 

तात्पर्यम्

श्री श्री शङ्कर भगवत्भादार् भज गोविन्दम् विरचितवान् | द्वितीय श्लोके सङ्कर: इति   उक्तवान -

हे मूढ ! त्वम् सदा धनविषये चिन्तयसि | अत: धन अगम आशां त्यज | तव मनसे वितृष्णां 

सद्बुद्धिं चिन्तयसि | तव कर्म कारणात् यत् धनं लभसे तेन चिन्ताम् सन्तोषम् भवतु |

भज गोविन्दम्           Sloka ..3

नारीस्तनभरनाभीदेशं 

दृष्ट्वा मा गा मोहावेशम् |

एतन्मांसवसादिविकारं

 मनसि विचिन्त्य वारं वारम् || ३

पदविभाग: प्रतिपदार्थ:

नारीस्तनभरनाभीदेशं - महिला रूपम्

दृष्ट्वा - वीक्ष्य

 मा  गा - न कुरु

मोहावेशम् - मोहम् 

एतत् - एतत् 

मांसवसादिविकारं मांसस्य रूपं

मनसि - अन्तकरणे

विचिन्त्य - चिन्तनं कुरु 

वारं वारम् - पुन: पुन:

अन्वय:

नारीस्तनभरनाभीदेशं 

दृष्ट्वा  मोहावेशम् मा गा

एतत् मांसवसादिविकारं

 (अत:) मनसि वारं वारम् विचिन्त्य |

तात्पर्यम्

श्री श्री शङ्कर भगवत्भादर् भज गोविन्दम् विरचितवान् | तृतीय श्लोके सङ्कर: इति   उक्तवान -

हे मूढ! त्वं स्त्रीणां स्तनभर नाभि देशं दृष्ट्वा मोहं न करणीयम् | एतत् सर्वं रक्तं माम्सं च विकारूपं अभवत् | त्वम् एतत् पुन: पुन: चिन्तयसि |

भज गोविन्दम्     Sloka ..4

नलिनीदलगत जलमतितरलं 

तद्वज्जीवितमतिशयचपलम् |

विद्धि व्याध्यभिमानग्रस्तं

लोकं शोकहतं च समस्तम् || ४

पदविभाग: प्रतिपदार्थ:

नलिनीदलगत जलम् - कमलपत्रेण जलम्

अतितरलं -  बहुतरलम्

तद्वत्  -तद्वत्

जीवितम् - जिवनं

अतिशयचपलम् - अनित्यम्

विद्धि - ज्ञासि

व्याध्यभिमानग्रस्तं - व्याधि गर्वन पीठत

लोकं - लोकम्

शोकहतं - शोकमयम्

च - अव्ययम्

समस्तम् - समस्तं 

अन्वय:

नलिनीदलगत जलम् अतितरलं तद्वत् जीवितम्   अतिशयचपलम्  | लोकं समस्तं व्याध्यभिमानग्रस्तं

 शोकहतं च विद्धि||

तात्पर्यम्

श्री श्री शङ्कर भगवत्भादर् भज गोविन्दम् विरचितवान् | चत्वार: श्लोके सङ्कर: इति   उक्तवान -

कमलपत्रेण जलम् अतितरलम् | तत् इतस्तत: अठति एव | तद्वत् अस्माकं जीवितम् अपि | लोके सर्वत्र व्याधि: अहङ्कार: च पीठितवन्त: पुर्व पुण्येन लभ्तमानम एतत् शरीरम् अनित्यम् एव | अत: जीवित कालम् अपि आशा, व्याधि: अहङ्कार: च दु:खं एव | स्वल्पेन सुखम् अपि नास्ति | अत: इदानिम् अपि गोविन्दं पूजय  गोविन्दं पूजय |

भज गोविन्दम्  Sloka ..5

यावद्वित्तोपार्जन सक्त: 

तावन्निज परिवारो रक्त:

पश्चाज्जीवति जर्जरदेहे

वार्तां कोSपिन पृच्छति गेहे || ५

पदविभाग: प्रतिपदार्थ:

यावत् -  यावत्

वित्त: - धनं

उपार्जन - संपादयति

 सक्त: - शक्ति

तावत् - तावत्

निज - स्वस्य

परिवार: - जना: 

रक्त: - प्रिय भावेन अस्ति

पश्चात् - अपरम्

जीवति - जीवन् अस्ति अपि

 जर्जरदेहे - वृद्ध व्याधि पीठित शरीरं

वार्तां - कुशलम्

 कोSपि -  कोSपि

न - न

 पृच्छति - पृच्छति

 गेहे - गृहे

अन्वय:

यावत् वित्तोपार्जन सक्त: तावत् निज परिवार: रक्त: |पश्चात् जर्जरदेहे जीवति (अपि) गेहे कोSपि वार्तां न पृच्छति |

तात्पर्यम्

श्री श्री शङ्कर भगवत्भादर् भज गोविन्दम् विरचितवान् | पञ्चमे श्लोके शङ्कर: इति   उक्तवान -

एक: तम् कुटुम्ब प्रिय कारणात् अनेक धनम् संपादयति | तत् समये सर्व जना: प्रिय स्वाभावेन अस्ति | यथा स: वृद्ध:  जर्जरदेह: च आसित् तथा कोSपि कुशलम् अपि न पृच्छति| सर्व जना: मनुष्यस्य धनम् एव इच्छन्ति |  अत:  त्वम् गोविन्दम् पूजय |

[To be Continued...]

Subhashitham 14.09.2017

Subhashitham 14.09.2017

पापान्निवारयति योजयते हिताय

गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति |

आपद्गतं च न जहति ददाति काले

सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्त: ||

पदविभाग:

पापात् निवारयति  योजयते  हिताय गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति आपद्गतं च न जहति ददाति काले सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्त: 

प्रतिपदार्थ:

पापात् - दुरुफलात्

निवारयति  - निवारणं करोति

हिताय - उपकाराय

योजयते - योजनं करोति

गुह्यम्  - रहस्यम्

निगूहति - रहस्यमेव रक्षति

गुणान्  - स्वभावान्

प्रकटीकरोति  - प्रकटीकरोति

आपद्गतम् - आपत्काले

च  - अव्ययम्

न - अव्ययम्

जहति -  त्यजति

ददाति - ददाति

काले - समये

सन्मित्रलक्षणम्  - सन्मित्रस्य स्वभावम्

इदम् - एतत्

प्रवदन्ति - सम्यक् भाषते

सन्तः - सज्जनाः

अन्वय:

 पापात् निवारयति हिताय योजयते गुह्यं निगूहति गुणान् प्रकटीकरोति आपद्गतं न जहाति काले ददाति (एते) सन्त: इदं सन्मित्रलक्षणं प्रवदन्ति |

तात्पर्यम्

सन्मित्रम् सन्मार्गे तस्य मित्रं गन्तुं सहायं करोति | स: तस्य मित्रस्य गुह्यं रक्षति | स: तस्य मित्रस्य सत्गुणान् प्रकटीकरोति | स: तस्य मित्रस्य आपद्काले न त्यजति | स: तस्य मित्राय कष्टकाले  धनं ददाति | एतस्मिन् श्लोके  सज्जना: सन्मित्रस्य लक्षणानि अवदन् |

सन्धिः

पापात् + निवारयति - अनुनासिकसन्धिः

आपत् + गतं - जश्त्वसन्धिः

सत् + मित्रलक्षणम् - अनुनासिकसन्धिः

Subhashitham 13.09.2017

आयुर्नश्यति पश्यतां प्रतिदिनं याति क्षयं यौवनं

प्रत्यायान्ति गताः पुनर्न दिवसाः कालो जगद्भक्षकः ।

लक्ष्मीस्तोयतरङ्गभङ्गचपला विद्युच्चलं जीवितं

तस्मात्त्वां शरणागतं शरणद त्वं रक्ष रक्षाधुना ||

पदविभाग: प्रतिपदार्थ:

आयु: - वय:

नश्यति - नश्यति 

पश्यतां - पश्यताम्

प्रतिदिनं - दिने दिने 

याति - गच्छति

 क्षयं - क्षीणं

यौवनं - तरुण पर्वं

प्रत्यायान्ति- प्रत्यागच्छति

गताः - गता:

पुन: - पुन: / अव्ययम्

न  - अव्ययम्

दिवसाः - दिना:

काल:  - समय:

जगद्भक्षक: - विश्वभक्षक:

लक्ष्मी: - वित्तम्

तोयतरङ्गभङ्गचपला  -  धनं जलप्रवाह: चपला इव

विद्युत् - चपला 

चलं जीवितं - अस्थिरं जीवनम्

तस्मात् - तस्मात्

त्वां - त्वाम्

शरणागतं - शरणागतं

शरणद - य: शरणं ददाति

त्वं - त्वं

रक्ष   - रक्ष

अधुना - इदानीम्

अन्वय:

अायु: नश्यति पश्यताम्। यौवनं प्रतिदिनं क्षयं याति।गता: दिवसा: पुन: न प्रत्यायान्ति । काल: जगद्भक्षक:। तोयतरङ्गचपला लक्षमी: विद्युच्चलं जीवितं।

शरणद तस्मात्  त्वां शरणागतं। त्वं रक्ष रक्ष अधुना।

तात्पर्यम्

एष: श्लोक: श्रीशिवापाराधक्षमापनस्तोत्रे अस्ति | एष: श्लोक: श्री श्री शङ्कर भगवत्भादर् विरचितवान् | मनुष्यस्य जीवने अायु: क्षयिष्णु भवति। यौवनं अपि दिने दिने क्षयः भवति। गता: दिवा: पुनर्न अागच्छति। यत: काल: जगद्भक्षक: । यथा तोयतरङ्ग: इतस्तत: गच्छति  तथा धनं अपि एकस्थाने न तिष्ठति। सा प्रतिदिनं जनै: प्राप्तिः अस्ति। अनन्तरं चपला इव सा अन्यत्र गच्छति। अत: ईश्वर , तस्मात् त्वां शरणागतम्। 

हे ईश्वर , त्वं त्वरया अस्मान् रक्ष रक्ष*

सन्धि:

आयुः + नश्यति =  विसर्ग .रेफः

प्रति + अयान्ति = यण् सन्धिः

पुनः + न = विसर्ग रेफः

कालः + जगद्भक्षकः = विसर्ग उकारः , गुणसन्धिः

जगत् + भक्षकः = जश्त्वसन्धिः

लक्षमीः + तोय = विर्सग सकारः

विद्युत् +चलं = श्चुत्वसन्धिः